Blog / Güvensiz Ürün Bilgilerinin Kamuoyuyla Paylaşılması
Güvensiz Ürün Bilgilerinin Kamuoyuyla Paylaşılması
Duygu KOLAT / Sanayi ve Teknoloji Uzman Yardımcısı (Sanayi Ürünleri Güvenliği ve Denetimi Genel Müdürlüğü)
Piyasa Gözetimi ve Denetimi (PGD); ürüne ilişkin teknik mevzuatı hazırlamaya ve yürütmeye yasal olarak yetkili olan kamu kuruluşları tarafından bir ürünün piyasaya arzı/dağıtımı aşamasında veya ürün piyasada iken ilgili teknik mevzuat hükümlerine uygunluğunu sağlamak üzere yapılan faaliyetlerin bütünüdür. Dolayısıyla piyasa gözetimi ve denetimi faaliyeti sadece bir ürünün denetlenmesinden ibaret değildir. Aynı zamanda uygunsuz bulunan ürünlerin düzeltme faaliyetinin değerlendirilmesi, güvensiz bulunan ürünlerin takip edilerek bu ürünlerin toplatılması, piyasaya arzının yasaklanması ve bertaraf edilmesinin sağlanmasını da içermektedir. Ayrıca PGD yapan kamu otoriteleri tarafından şeffaflık ilkesi gereği güvensiz ürün bilgilerinin kamuoyu ile paylaşılması gerekmektedir.
Bu yazıda öncelikle ülkemizde güvensiz ürün bilgilerinin kamuoyuna duyurulmasına ilişkin yasal mevzuat ve uygulamalar incelenecek ve ardından uluslararası düzeyde kamu otoritelerinin bu konuya yaklaşımına değinilecektir.
Ülkemizde Güvensiz Ürün Bilgilerinin İlan Edilmesine İlişkin Yapılan Düzenlemeler ve Uygulamalar
Ülkemizde piyasa gözetimi ve denetimi faaliyetleri, 4703 sayılı Ürünlere İlişkin Teknik Mevzuatın Hazırlanması ve Uygulanmasına Dair Kanun ve bu Kanuna dayanılarak çıkarılan Ürünlerin Piyasa Gözetimi ve Denetimine Dair Yönetmelik kapsamında yetkili kuruluşlar tarafından yerine getirilmektedir.
4703 sayılı Kanunun 11’inci maddesinin birinci fırkası ilgili teknik düzenlemeye uygunluğu belgelenmiş olsa dahi, bir ürünün güvenli olmadığına dair kesin belirtilerin bulunması halinde, bu ürünün piyasaya arzının, kontrol yapılıncaya kadar yetkili kuruluşça geçici olarak durdurulacağını hüküm altına almıştır. Aynı maddenin ikinci fıkrasında yapılan test ve muayene işlemleri sonucunda ürünün güvenli olmadığının tespit edilmesi halinde;
Ürünün piyasaya arzının yasaklanması,
Piyasaya arz edilen ürünlerin piyasadan toplatılması,
Ürünlerin güvenli hale getirilmesinin imkânsız olduğu durumlarda ise kısmen ya da tamamen bertaraf edilmesi,
işlemlerinin yerine getirilmesinin yetkili kuruluşlar tarafından sağlanacağı düzenlenmiştir.
Alınan bu önlemler hakkında gerekli bilgilerin, masrafları üreticiden karşılanmak üzere, ülke genelinde dağıtımı yapılan iki gazete ile ülke genelinde yayın yapan iki televizyon kanalında ilanı suretiyle, risk altındaki kişilere duyurulacağı da hüküm altına alınmıştır.
Maddenin üçüncü fıkrası ile “Risk altındaki kişilerin yerel yayın yapan gazete ve televizyon kanalları vasıtasıyla bilgilendirilmesinin mümkün olduğu durumlarda, bu duyuru yerel basın ve yayın organları yoluyla, risk altındaki kişilerin tespit edilebildiği durumlarda ise bu kişilerin doğrudan bilgilendirilmesi yoluyla yapılır.” hükmü düzenlenerek yayın ve ilan gereklilikleri konusunda istisnalar belirlenmiştir.
Ülkemizde PGD’den sorumlu kamu otoriteleri 4703 sayılı Çerçeve Kanun ve bu Kanuna dayanılarak çıkarılan Ürünlerin Piyasa Gözetimi ve Denetimine Dair Yönetmelik gereği orantılılık ilkesi gözeterek aldığı önlemlerin iki gazetede ve televizyon kanalında ilanı suretiyle risk altındaki kişilere duyurulmasını sağlamakta ve bu ürünlerle ilgili bilgilere kendi internet sayfalarında yer vermektedirler. Ayrıca yetkili kuruluşlar yayınladıkları Yönetmelikler ile bu genel çerçeve dahilinde alınan önlemlerin ne şekilde yerine getirileceği konusunda düzenlemeler getirmektedirler.
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 4703 sayılı Kanun ile belirlenen bu yaptırımların yerine getirilmesine yönelik düzenlemelere Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Piyasa Gözetimi ve Denetimi Yönetmeliği ve 06/02/2013 tarihli ve 2013/4 sayılı Piyasa Gözetimi ve Denetimi Uygulamaları Hakkında Genelge’de yer vermiştir.
Bu kapsamda Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü, piyasada veya kullanıcılarda bulunan piyasaya arz edilmesi yasaklanan ve toplatılmasına karar verilen ürünlerin, gazete ilanı ve TV yayını yapılmaksızın geri çağrılmasının mümkün olması halinde, üreticiye bu olanağı sağlar, kendisinden bu durumu belgelerle kanıtlamasını ister ve sonuçları izler.
Hakkında idari yaptırım uygulanan ürünlerin gazete ilanı ve TV yayını yapılmadan geri çağırılması mümkün değil ise; Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı PGD Yönetmeliğinin 22’nci maddesinin üçüncü fıkrasının (a) bendine göre üretici; unvanını, ürünün markasını, modelini ve fotoğrafını, seri veya parti numarasını, taşıdığı riskle ilgili bilgileri ve ürünün teslim edileceği yerleri veya gönderileceği adresleri içeren ilan metninin ulusal düzeyde yayın yapan iki televizyon kanalında 07.00 - 22.00 saatleri arasında 20 saniyeden az 60 saniyeden fazla olmamak üzere Bakanlıkça belirlenecek sürede yazılı ve sesli şekilde iki gün yayınlanmasını ve ulusal düzeyde dağıtımı yapılan iki gazetede, sayfanın dörtte birinde, bir gün ilan edilmesini sağlar.
Üretici, gerekli yayın ve ilanları belirlenen şekil ve sürede, kararın tebliğ tarihinden itibaren on gün içinde yerine getirmez ise; bu durumda ilan Bakanlıkça yaptırılacaktır. Üretici Bakanlıkça yapılan ilan ve yayın masraflarını karşılamakla yükümlüdür.
Piyasaya arz yasağı, piyasaya arz edilen ürünlerin toplatılması ve güvenli hale getirilmesi mümkün olmayan ürünlerin bertaraf edilmesi kararlarının gereklerinin yerine getirilmesi için üreticinin dava açma süresinin (60 gün) geçmesi beklenmez. Ayrıca Bakanlık tarafından verilen idari para cezası dışındaki idari yaptırım kararlarına karşı üreticinin dava açmış olması, mahkemece yürütmeyi durdurma kararı verilmediği sürece, kararın gereklerinin yerine getirilmesine engel oluşturmaz.
Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı PGD Yönetmeliğinin 10’uncu maddesinin üçüncü fıkrasının (a) bendine göre piyasaya arzının sürekli yasaklanmasına, toplatılmasına ve/veya hizmet dışı bırakılmasına karar verilen ürünün üretici firmasının unvanı, ürünün markası, modeli, seri veya parti numarası ile taşıdığı riskle ilgili bilgiler Bakanlık internet sitesinde idari yaptırım kararının kesinleşmesinden sonra ilan edilmesi gerekmektedir.
Ancak 27 Haziran 2013 tarihli ve 28690 sayılı Resmi Gazete´de yayımlanan Ürünlerin Piyasa Gözetimi ve Denetimine Dair Yönetmelik ile yetkili kuruluşların ürünün ülke genelinde dağıtımı yapılan iki gazete ile ülke genelinde yayın yapan iki televizyon kanalında ilanı suretiyle risk altındaki kişilere duyurulmasını takip edecek şekilde bu ürünlerle ilgili bilgilere kendi internet sayfasında da yer vermeleri hususu düzenlenmiştir. Söz konusu Yönetmelik gereği bundan sonraki süreçte yargısal aşamanın sonuçlanması beklenmeden güvensiz ürün bilgilerinin ilan edilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından 2011 yılından itibaren verilen toplatma kararları Bakanlık internet sitesinde ilan edilmiştir. Söz konusu Yönetmelik doğrultusunda Bakanlığın PGD Yönetmeliği´nde gerekli değişiklikler yapılacaktır.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Piyasa Gözetimi ve Denetimi Yönetmeliğinin 15’inci maddesi uyarınca, Tüketicinin Korunması ve Piyasa Gözetimi Genel Müdürlüğü tarafından “Tüketici Bilgi Sistemi” internet sayfasında ithalatçı ve üretici tarafından güvensizliği tespit edilen ve gönüllü çağırılan ürünler ile yıllar itibarıyla güvensiz bulunan ürünler, adı, tanımı, ürün görseli ve ilan örneği, imalatçı/ithalatçı firma bilgilerini içerecek şekilde kamuoyuna duyurulmaktadır.
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı yaptığı kontroller sonucunda sahip olduğu bilgileri 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanununun 31’inci maddesinin 6’ncı fıkrası gereği kamuoyunun bilgisine sunmaktadır. Bunun yanı sıra Gıda ve Yemin Resmi Kontrolüne Dair Yönetmeliğin 8’inci maddesi gereğince kişilerin hayatını ve sağlığını tehlikeye düşürecek şekilde bozulmuş, değiştirilmiş gıdaları üreten ve/veya satan firmanın adı, ürün adı, markası, parti ve/veya seri numarasının Bakanlık resmi internet sitesinde Bakanlıkça kamuoyunun bilgisine sunulabileceği hükmü yer almaktadır. Bu düzenlemeler doğrultusunda laboratuvar sonucu taklit ve tahşiş yapıldığı kesinleşen firmalar ve bu firmaların ürettiği ürünlere ait bilgiler Bakanlık tarafından kamuoyuna duyurulmaktadır.
Sağlık Bakanlığı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu tarafından güvensiz tıbbi cihaz ürünlerinin ve kozmetik ürünlerinin listesi ürünün marka, etiket adı, lot/seri no, menşei bilgisi ve güvensizlik gerekçesini içerecek şekilde altı aylık periyotlarla Kurumun internet sayfası duyurular kısmında yayınlanmaktadır.
Kısaca, ülkemizde PGD’den sorumlu 10 kamu kuruluşu arasında sorumlu bulunduğu ürün gruplarının niteliği ve niceliği itibarıyla denetim sorumluluğu daha geniş olarak değerlendirilebilecek Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı tarafından güvensizliği tespit edilen ürünlere yönelik gerekli duyurular televizyon ve gazetelerin yanı sıra Kurumların internet siteleri aracılığıyla da yerine getirilmekte, kullanıcılar sağlık ve güvenliklerini tehdit eden bu ürünler hakkında bilgi edinmektedirler. Bu nedenle güvensiz olduğu tespit edilerek hakkında piyasaya arz yasağı, toplatma ve bertaraf edilmesi kararı verilen ürün bilgilerinin ilan edilerek kamuoyuyla paylaşılması, PGD’nin temel amaçlarından biri olan güvensiz ürünlerden vatandaşlarımızın korunmasının sağlanabilmesi için oldukça önemlidir.
Uluslararası Düzeyde Güvensiz Ürün Bilgilerinin Kamuoyu ile Paylaşılması
RAPEX (Hızlı Uyarı Sistemi) sistemi 2001/95 sayılı Genel Ürün Güvenliği Direktifi kapsamında 2004 yılında kurulmuştur. RAPEX, AB ülkelerinde piyasa gözetimi ve denetiminden sorumlu kurumlar ve Avrupa Komisyonunun Topluluk piyasasında tespit ettikleri tehlikeli ürünlere ilişkin bilgileri hızlı ve etkili bir şekilde paylaştıkları ve tüketicileri sağlık ve güvenlikleri bakımından potansiyel risk teşkil eden ürünlere karşı bilgilendirdikleri bir sistemdir. 765/2008 sayılı Tüzüğün yürürlüğe girmesiyle birlikte RAPEX sisteminin kapsamı tüketici sağlığı ve güvenliğinin sağlanmasının yanı sıra sağlıklı ve güvenli bir iş ortamının ve çevrenin oluşturulması ve profesyonel kullanım gerektiren ürünleri de kapsayacak şekilde genişletilmiştir. AB düzeyinde ulusal makamlar tarafından bildirilen ve ciddi risk oluşturan ürünler RAPEX sistemi aracılığıyla üye devletler arasında paylaşılmakta, ayrıca bu ürünlere ilişkin bilgiler haftalık olarak internet sitesinde yayımlanmaktadır. Burada güvensiz bulunan ürüne ilişkin bildirimi yapan ülke, ürünün marka model bilgileri, tanımı, menşei, risk kategorisi ve ürün hakkında alınan önlemlere yer verilmektedir. Böylece RAPEX sistemi aracılığıyla tehlikeli ürünlere yönelik önlemler hızlı bir şekilde alınmakta, bu ürünler ait bilgiler kamuoyu ile paylaşılmakta ve AB ülkelerinin ürün güvenliği konusunda temel amacı olan piyasada sadece güvenli ürünlerin dolaşımına hizmet edilmektedir.
Uluslararası düzeyde riskli ürünlerle ilgili bilgilerin kamuoyu ile paylaşıldığı bir diğer platform OECD bünyesinde kurulan Global Geri Çağırma Portalı’dır. Portalın resmi internet sitesi aracılığıyla ulusal yetkili makamlar tarafından geri çağırılan ürünlerin adı, marka ve modeli, fotoğrafı, nasıl bir tehlike içerdiği, nerede satıldığı, geri çağıran ülke, üreticisinin unvanı ve tüketicinin ne yapması gerektiği konusunda bilgiler kullanıcılara sunulmaktadır. Bu portal ürünlerle ilgili karar alan makamlar arasındaki bilgi paylaşımını sağlamanın yanı sıra tüketicilerin, satın almak istedikleri ürünlerin güvenlik gereklerini karşılayıp karşılamadığını incelemeleri, sınır ötesi ülkelerin internet sitelerinden alacakları ürünleri kontrol etmeleri ve işletmelerin, dünyanın herhangi bir yerinde tehlikeli olduğu tespit edilen ürünleri izlemelerini sağlaması bakımından oldukça faydalıdır. Portal Avusturalya, Kanada, A.B.D ve Avrupa ülkeleri tarafından geri çağırılan ürünleri kapsamaktadır.
ICSMS (Piyasa Gözetimi ve Denetimi Bilgi ve İletişim Sistemi) ise Avrupa ülkeleri arasındaki en geniş kapsamlı veri tabanıdır. Bu sistemin sadece yetkili kuruluşların erişebildiği kısmında üye devletler ürünlere ilişkin test raporu sonuçlarını sisteme yükleyerek birbirleriyle paylaşmakta, halka açık bölümünde ise güvensiz ürüne ilişkin ürünün marka ve model bilgileri, tanımı, menşei, uygulanan zorunlu ya da gönüllü önlemin içeriği, üreticinin adresi ve iletişim bilgilerine yer verilmektedir. Böylece bir tüketici bir ürün satın almak istediğinde ürünün markası, barkod numarası, menşei, üreticisi gibi kriterlerden herhangi birini bu sisteme girerek o ürün ile ilgili herhangi bir önlem alınıp alınmadığını inceleyebilmektedir.
Son 20 yılda ürün güvenliği sorunu artan sınır ötesi ticaret, karmaşık tedarik zincirleri ve yeni ürün tasarımlarının bir sonucu olarak küresel bir boyut kazanmıştır. Buna paralel olarak güvensiz bulunarak önlem alınan ürün sayısı yıllar itibarıyla artmıştır. Örneğin 2003 yılında RAPEX sistemi aracılığıyla bildirimi yapılan riskli ürün sayısı 139 iken 2012 yılında bu sayı 2278´e yükselmiştir. Bunun ötesinde tüketicilerin ürün satın alma davranışları da değişmiştir. Son yıllarda tüketiciler ürünleri online alışveriş siteleri aracılığıyla satın almayı tercih etmektedir. Bu durumda tüketiciler alışveriş için sadece kendi ülkelerindeki mallara değil aynı zamanda diğer ülkelerdeki ürünlere de erişebilmektedir. Değişen bu piyasa ortamında ulusal otoriteler, firmalar ve hükümetler ürün güvenliği konusundaki sorunlara daha hızlı çözüm bulmak zorundadır. RAPEX, Global Geri Çağırma Portalı, ICSMS gibi tüm bu organizasyonlar ürün güvenliği konusunda zamanında ve etkili önlemler alınmasında önemli bir bilgi kaynağı sunmaktadır.
Kısacası, ülkemizdeki ve uluslararası düzeydeki yetkili kuruluşların güvensiz ürün bilgilerini kamuoyu ile paylaşması hem denetim faaliyetlerinde şeffaflık sağlamakta hem de tüketicileri güvensiz ürünlerden bilgi paylaşımı yoluyla korumaktadır.
