Verimlilik Terimleri

İpek İMİRLİOĞLU / Verimlilik Uzmanı

Verimlilik (Productivity)* Genel bir tanımlama yapılırsa, verimlilik, bir üretim ya da hizmet sisteminin ürettiği “çıktı” ile, bu çıktıyı yaratmak için kullanılan “girdi” arasındaki ilişkidir. Başka bir deyişle, üretim süreci sonucunda elde edilenlerle, bu üretimi elde edebilmek için gerekli olan tüm girdilerin arasında var olan bir katsayı, orandır. Bu oran şöyle formüle edilmektedir;

Verimlilik = Çıktı / Girdi Bu tanım, ölçülebilen sayısal bir ilişkiyi ifade etmektedir. “Çıktı” ile ifade edilen, bir kurum, kuruluş ya da üretim yapılan herhangi bir birimde üretilen, “hizmet” ya da “ürün” toplamıdır. Bu toplam, örneğin, ton, km, litre vb gibi sayısal / fiziksel değerlerle ifade edilmektedir. Bu toplamı yaratan değerler ise, “girdi”lerdir. Hammadde, insan kaynakları, teknoloji, yakıt ve enerji, aktif sermaye gibi kullanımının birim zamanda “tüketilme değerleri”nin toplamı “girdi”leri vermektedir.

Girdiler “üretim faktörleri” olarak nitelendirilmektedir. Girdi’deki unsurlar artırıldığı halde çıktıda bir değişme olmuyorsa, verimliliği gösteren katsayı düşecektir. Girdilerde bir değişme yokken, çıktıda bir artış meydana gelmişse, verimlilik yükselmiş; azalma meydana gelmişse, verimlilik düşmüştür. Pay ile paydanın ikisinde birden değişme varsa, verimlilikte artış mı, yoksa azalış mı meydana geleceği çıktı ve girdideki göreli değişmeye bağlı olacaktır.

Çıktıdaki artış, girdideki artıştan fazlaysa; verimlilik artışından söz edilebilir. Buna karşılık, girdideki artış, çıktıdaki artıştan fazlaysa, verimlilik azalmıştır. Bu ilişkinin sonucu olarak, verimlilik, belli bir çıktının üretilmesi için üretim sürecinde kullanılan girdilerin, ne ölçüde rasyonel kullanıldığını ve üretken olduğunu ortaya koyan bir gösterge niteliğini taşır. Verimlilik denince, elde edilen ürün ve/veya hizmetlerin kalitesini yükseltmek, çevreyi ve doğal yapıyı korumak, çalışanlara en iyi yaşam ve çalışma koşullarını sağlamak ve bu arada birim girdi başına üretim miktarını artırmak çabaları birlikte düşünülmektedir.

Etkinlik (Efficiency) Bir performans göstergesi olarak etkinlik oranı, bir işletmede belirlenen amaçların gerçekleştirilmesi için tüketilmesi beklenen kaynaklar ile gerçekten tüketilen kaynaklar arasındaki ilişki olarak tanımlanır. Başka bir deyişle etkinlik, girdilerle ilişkili bir performans ölçütüdür. Etkinlik, verimlilikle ilişkilendirilen en önemli kavramlardan biridir ve “yararlı çıktı sağlamak için kaynakların ne ölçüde etkili kullanıldığını” ölçmek amacıyla kullanılır. Etkinlik ölçümleri yapıldığında aşağıdaki gibi bir oranlama ortaya çıkmaktadır;

Etkinlik = Standart Miktar/ Gerçek (kullanılan) Miktar Etkinlik kavramının içeriği, verimlilik kavramının içeriği ile sık sık karıştırılmaktadır. Verimlilik ölçümünde incelenen karar birimlerinin verimlilikleri birbirinden bağımsız olarak ölçülebilir. Etkinlik ise “üretim girdilerinin çıktılara dönüştürülme süreci”ni içerir. Bu sürecin etken olabilmesi; zaman boyutu dikkate alınmadığında, mevcut teknoloji çerçevesinde, belirli bir girdi bileşimini kullanarak maksimum çıktının elde edilmesi veya belirli bir çıktı bileşiminin en az girdi kullanılarak üretilmesine bağlıdır.

Etkililik (Effectiveness)Etkililik bir sistemin önceden tanımlanmış olan amaçlarına ulaşma derecesini ölçen bir terimdir. Etkililik, bir sistemin ne kadar iyi çalıştığıyla (önceden belirlenen veya arzulanan sonuçlara ulaşabilme ile) ilgilidir.

Etkililik = Gerçekleşen Çıktı (Yararlı Çıktı) / Planlanan Çıktı İşletmenin amaçlarıyla ilgili olan etkililik, bir anlamda ‘doğru işin’ yapılması demektir. Etkililik işletmenin, ne yapmak istediğini, hangi ürün ya da hizmeti niçin gerçekleştireceğini, bu işlemleri yapmak için başvuracağı seçimlerin ne kadar isabetli olduğunu; bireysel ve toplumsal yararın ne ölçüde dengelenebileceğini, kısaca ‘doğru iş’in yapılıp yapılmadığını sorgulamaktadır.

Doğal olarak etkililik kavramıyla bir yandan amaçların ne kadar doğru olduğu ortaya konurken, diğer yandan da amaçları gerçekleştirme derecesi belirlenmiş olmaktadır. İşletme, ne kadar ‘etkili’ olabildiğini ölçmek istediğinde; Etkililik Derecesi = Fiili Değer / Amaçlanan Değer formülüyle sonuca ulaşabilmektedir.