Blog / Yerel Kalkınmaya Entegre Yaklaşım: ŞANLIURFA...
Yerel Kalkınmaya Entegre Yaklaşım: ŞANLIURFA...
Kemal Devrim OĞUZ / Şube Müdürü
Ülke tarihimiz, genel ve yerel düzeyde bir çok kalkınma stratejisi, planlaması ve taktiksel adımları da içeren uygulamalarla doludur. Bu açılımların çoğunun raflarda saklanmaktan öteye gidememesi, uygulama şansına sahip olanların da daima bir tarafının eksik kalması hepimizin alışık olduğu sonuçlardır. Bu durum, ekonomik yapı, sosyal etkileşim ve ortak yönetişim gibi siklet merkezlerinin oluşturulması ve bunlara işlevsellik kazandırılmasını zorunlu kılmaktadır.
Entegre bir planın ve planın uygulanma yöntemlerini gösteren bir dizi stratejinin olmaması halinde, sınai kalkınma sürecinin, ülke genelinin veya yerelliğin kalkınma potansiyelini tam anlamıyla değerlendirebilmesine karşı duran öğeler tarafından büyük olasılıkla engelleneceği sonucunu ortaya koymaktadır. Genel politika ve hakim siyasi iradenin de artık bu perspektifte davranmaya başladığı bu süreç, bu tür uygulamaların sayısının artırılarak çeşitlendirilmesine yönelik örnekleri ortaya çıkarmaya başlamıştır.
Bu örneklerin sonuncusu ve en kapsamlısı, “Şanlıurfa Sanayisinin Yeniden Yapılandırılması Projesi” dir. 2006 yılı Türkiye- Avrupa Birliği Mali İşbirliği programı çerçevesinde yürütülüp, 2011 yılının Mayıs ayında sonlandırılan ve toplam 15.709.776 Euro bütçeye sahip projenin itici gücü, kurumsal faydalanıcı sıfatıyla Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi Bölgeleri Genel Müdürlüğü olmuştur. Projenin temel hedefi; GAP Bölgesi’nde sosyal istikrara ve ekonomik kalkınmaya katkıda bulunarak, Türkiye’de bölgesel farklılıkları azaltmaktır. Spesifik olarak da; Proje ile Şanlıurfa için stratejik sektörler belirlenmesi ve Şanlıurfa II. OSB’deki firmaların rekabetçi bir biçimde faaliyet göstermelerine imkân tanıyacak iş ortamının tesis edilmesi hedeflenmiştir.
Görülmektedir ki; il geneli için oluşturulan sınai kalkınma modellemesi, ülkemiz sınai kalkınma atılımında bir başarı öyküsüne dönüşen OSB kavramının üzerinden şekillendirilmiştir. Çünkü OSB’ler, fiziksel altyapı bütünlüğü ve ortak kullanım avantajları, ortak yönetim ve işbirliği kültürünün oluşturulması gibi hususlarda çok iyi bir ortam sunmaktadır. Proje; temel olarak iki ana bileşenden oluşmaktadır. İlk bileşen, 13.089.776 Euro bütçelidir ve fiziksel altyapının tamamlanmasına yönelik inşaat işlerini kapsamaktadır. Bu bileşenle 96 ha’lık altyapı inşaatı (Yol, içmesuyu, kanalizasyon, yağmursuyu, elektrik ve doğalgaz) ile I. ve II. OSB’ye hizmet edecek atıksu arıtma tesisi inşaatı tamamlanmıştır. İkinci bileşen ise 2.620.000 Euro bütçeli teknik destek bileşenidir. Bu Bileşen UNDP Türkiye ile yapılan katkı antlaşması ile yürütülmüştür.
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi Bölgeleri Genel Müdürlüğü’nün OSB’lere fiziksel altyapı hazırlama noktasında sahip olduğu bilgi birikimi ve tecrübe düşünüldüğünde, projeden sağlanan katkı ve alınan geri beslemeler doğal olarak teknik destek bileşeninde yoğunlaşmıştır. Bu nedenle, bundan sonra bu bileşen üzerinde durulacaktır. Bu bileşenin temel faaliyetleri; Entegre Sınaî Kalkınma Planı’nın (ESKP) geliştirilmesi, yatırım olanaklarının tanıtımı, başvuruların değerlendirilmesi, işletme geliştirme hizmetleri, kapasite geliştirme olarak sıralanabilir. Şanlıurfa ESKP, Şanlıurfa Sanayisinin Yeniden Yapılandırılması Projesinin merkezi öğesidir. Plan; içinde önerilen stratejilerin uzun vadeli vizyona ulaşılmasına yönelik tamamlayıcı kimliği, stratejik tutarlılığı ile sektörel yol haritalarını kapsaması anlamında “entegredir”, yani stratejileri uzun vadeli plan hedeflerinin gerçekleştirilmesine yönelik olarak tamamlayıcıdır ve stratejik uyumu sağlamak amacıyla tüm sektörel yol haritalarını kapsamaktadır.
ESKP, ekonomik kalkınma için işbirliğine dayalı bir yaklaşım önermekte ve paylaşılan ortak bir ekonomik vizyonu ve bu vizyonla entegreli stratejik sektörler (Tarıma dayalı gıda sanayi, tekstil ve giyim sektörü, özellikli imalat sektörü) için sektörel vizyonları ortaya koymaktadır. Dünya Ekonomik Forumu tarafından hazırlanan Küresel Rekabet Endeksi (Dünya Ekonomik Forumu, Küresel Rekabet Raporu 2009–2010, S. 20-21) kalkınmayı üç aşamada tanımlamaktadır. İlk aşamada, ekonomi üretim faktörü temelli olup, ülkeler temel olarak niteliksiz işgücü ve doğal kaynaklar gibi faktör donanımlarına göre rekabet etmektedirler. Ücretler arttıkça daha etkin üretim süreçlerini geliştirmeleri ve ürün kalitesini artırmaları gerektiğinde, ülkeler verimlilik temelli kalkınma aşamasına geçmektedirler.
Son olarak ülkeler yenilikçilik temelli aşamaya geçtiklerinde, ülkeler daha yüksek ücretleri ve bununla bağlantılı yaşam standartlarına erişebilir ve ancak yeni ve özgün ürünlerle rekabet edebildiği sürece bu durumlarını sürdürebilirler. Bu aşamada, şirketler, en karmaşık üretim süreçlerini kullanarak yeni ve farklı ürünler üretip yenilikçiliğe dayalı bir rekabet modeli içerisinde olmalıdırlar. Günümüzde Şanlıurfa ekonomisi üretim faktörü temellidir.
İl, hali hazırda temel olarak niteliksiz işgücü ve verimli topraklar gibi kendi üretim faktörü donanımları çerçevesinde rekabet etmektedir. ESKP’nin kısa ve orta vade hedefleri; Şanlıurfa’nın faktör koşullarından daha iyi faydalanılması, yerel ekonominin etkinliğinin ve verimliliğinin artırılması ve yenilikçilik temelli bir ekonominin temel öğelerinin belirlenmesine yardımcı olmak amacına yöneliktir. Sonuç olarak Plan, Şanlıurfa’nın “yenilikçilik temelli” bir ekonomiye geçişine destek vermeyi amaçlamaktadır. ESKP kapsamında Şanlıurfa’nın kalkınma vizyonu aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: “2020 yılı itibariyle, Şanlıurfa, yüksek katma değerli gıda işleme, tekstil ve imalat alanlarında, hayata geçirilecek sulama projeleri ile etkin tarımsal çıktıları da kullanmak suretiyle güçlü, büyüyen, dengeli bir ekonomiye sahip olacaktır”.
Bu vizyon yerel ve ulusal düzeyde 50 paydaş tarafından katılımcı bir süreç dahilinde belirlenmiş olup, teyit edilmiştir. Yerel paydaşların da teyit ettiği gibi, Şanlıurfa’da bu vizyonu gerçekleştirecek yeterli isteklilik düzeyi ve liderlik vasfı mevcuttur. Bu isteğin ve liderliğin işbirliği yoluyla vizyonu hayata geçirmesi gerekmektedir. Tam da bu noktada; Şanlıurfa Valiliği başta olmak üzere, ilin tüm sivil toplum örgütleri ve meslek odaları ile iş dünyası ve sektör temsilcilerinin katılımı ile proje ekibi önderliği ve koordinasyonunda oluşturulan Yerel Rekabet Gücünün Geliştirilmesi Platformu (ŞUYERGEP), yerel düzeyde ihtiyaç duyulan koordinasyonun sağlanmasından sorumlu olacak, aynı zamanda liderlik görevi de üstlenecektir. Tamamen gönüllülük esasıyla işleyen ve katkı sunmaya hevesli tüm unsurların katılımına açık olan bu platform, proje devam ederken oluşmuş ve 6 adet toplantı yapmıştır.
Proje sonrasında ise halen çalışmalarına Karacadağ Kalkınma Ajansı’nın sekreteryasında devam etmektedir. ESKP’nin uygulanmasına yönelik araçların geliştirilmesi ve bunların takibi ile sonuçta Şanlıurfa’yı hedeflenen 2020 vizyonuna taşıma görevi büyük ölçüde yerel aktörlerin güç ve akıl birliğine dönüşmüş bu platform tarafından yürütülecektir. GAP kapsamındaki sulama projeleri, çiftçilerin suyu daha verimli kullanmaları ile daha fazla gelir elde etmeleri ve yeni ürün ve teknolojiler için yeterli sermayeyi yatırıma dönüştürmeleri ve sağlamaları yolu ile yeni gıda işleme tesislerini faaliyete geçirmeleri yoluyla bir katalizör işlevi görebilirdi. Şanlıurfa son on yıllık dönemde önemli ölçüde büyümesine rağmen, bu büyüme sürdürülebilir yatırımlar neticesinde gerçekleşmemiş, aksine büyük ölçekli kamu yatırımları, ürünlerin piyasa fiyatlarındaki değişimler ve diğer beklenmedik faktörler tarafından yönlendirilmiştir.
Bunun nedenlerinden birisi yatırımların tek yönlülüğüdür. Fiziki altyapı gelişirken, “know-how (teknik bilgi)”a yönelik yatırımlar sınırlı düzeyde kalmıştır (Şekil 1). Örneğin, bir yatırımcı meyve işleme tesisi için şeftali yetiştiriciliğini bir fırsat olarak görmesine rağmen, farklı şeftali ağaçlarının test edilmesinde engellerle karşılaşıyor ise ve çiftçiler yeni ürün türlerini denemede isteksiz davranıyorlarsa, bu durumda şeftali üreticiliği alanında hali hazırda devam eden tarım uygulamaları değişmeyecektir.
Tarımda ilerlemeye yönelik değişimler olmadan, en çok gelecek vadeden imalat fırsatları da gelişim gösteremeyecektir.
Şekil 2’de de gösterildiği gibi, sulama sistemlerinde gelişme yeni tohum üretimi ve yeni teknolojilere yönelik yatırımları beraberinde tetikleyebilirse artan bir oranda büyüme kaydedilebilir ancak Şanlıurfa’da son on yıllık dönemde çiftçilerin büyük çoğunluğu, yeni yatırımlar yaparak daha yüksek katma değerli üretime geçmek yerine geleneksel ürün yetiştirmeye devam etmişlerdir. Şanlıurfa’nın fiziki altyapısına yapılan büyük ölçekli kamu yatırımlarının üretkenliğe ve dolayısıyla gelir ve yaşam kalitesi üzerinde etkisi tartışılmazdır. Ancak, sulama ve diğer yatırımlardan en yüksek faydayı sağlamak için, Şanlıurfa’daki çiftçiler ve imalatçılar tarafından, toprağın tarıma hazırlanması, damla sulama ve yeni tohum çeşitlerinden ürünlerin işlenmesi, pazarlanması ve dağıtımına kadar tüm değer zincirinde yeni teknolojilerin kullanılması gerekir.
Şekil 2’de sadece tarımsal üretkenliğin gösteriliyor olmasına rağmen, aynı durum imalat sektörü için de geçerlidir. Örneğin, Projenin ve ESKP’nin amacının bir kısmı da, II. OSB’nin, I. OSB’de olduğu gibi, düşük marjlı, düşük katma değerli, kapasitesinin altında ve sezonluk çalışan firmalarla doldurulmamasını sağlamaktır. Proje ile, II. OSB’de bu olumsuzlukların ortadan kaldırılması için II. OSB’ye yapılacak başvuruların, kurulacak yönetişim yapısı dâhilinde toplanması ve değerlendirilmesine yönelik faaliyetler gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda, proje kapsamında, başvuruların değerlendirilmesine ilişkin yönetişim yapısı kurulmuş, Bakanlık, OSB Yönetimi ve yerel paydaşların katılımıyla başvuruların değerlendirilmesine ilişkin seçim ölçütleri belirlenmiştir.
Ardından yapılan bağımsız değerlendirmeler ile bu seçim ölçütleri kullanılmış ve geçer not alanlara OSB Yönetimince tahsisler gerçekleştirilmiştir. İçinde bulunduğumuz tarihte, yani projenin tamamlanmasından yaklaşık bir yıl sonra bile Bölge yönetiminin halen uygulamayı sürdürüyor olması proje çıktılarının yerelce özümsendiğini açıkça ortaya koymaktadır. Bundan sonrası ise bu tahsis süreci modellemesinin ülke çapında tüm OSB’lere yaygınlaştırılması, bilimsel, şeffaf ve rasyonel mekanizmalarla yapılan sanayi parseli tahsislerinin yapılacak mevzuat düzenlemeleri ile bağlayıcı kılınması, arsa rantı ve spekülasyonlardan kaçınarak tamamen üretime odaklanılmasıdır. Öte yandan; OSB’lerin büyük bir çoğunluğunun bir iş programına sahip olmaması, olanların da içeriğinin zayıflığı proje kapsamında ele alınarak Şanlıurfa II. OSB için bir iş planı hazırlanmıştır. Daha da önemlisi diğer OSB’lerin kullanımı ve kendi özgün koşullarını uyarlayabilecekleri bir “OSB İş Planı Hazırlama Rehberi” çıkarılmıştır.
Sonuç olarak; bu proje ile, yeni kurulmuş bir OSB çıkış noktası alınmış ve bu bölgenin fiziksel altyapısı tamamlanmış, Şanlıurfa İli için sektör taramaları yapılarak öncelikli sektörler belirlenmiş, bütüncül bir yaklaşımla içerisinde temel kalkınma stratejilerinin, sektörel yol haritalarının ve sektörel eylem planlarının yer aldığı Entegre Sanayi Kalkınma Planı hazırlanmıştır. Oluşturulan “Yerel Rekabet Gücünün Geliştirilmesi Platformu” (ŞUYERGEP) ile de yerel düzeyde ihtiyaç duyulan koordinasyonun sağlanması ve ESKP’nin sürdürülebilir bir uygulaması hedefelenmiştir. Şanlıurfa’da bu süreç sonunda ortaya çıkan sinerji ve motivasyonun kaybolmaması ve proje çıktılarının fırsata dönüştürülmesi, ülkemizin başka bölgelerine de örnek oluşturacaktır.
