Blog / Türkiye´de Organize Sanayi Bölgeleri Deneyimi
Türkiye´de Organize Sanayi Bölgeleri Deneyimi
Doç. Dr. Çiğdem VAROL
Ülkemizde sanayi üretiminin mekansal organizasyonunda, Organize Sanayi Bölgeleri (OSB), Küçük Sanayi Siteleri (KSS), Serbest Bölgeler (SB) ve Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (TGB) özel statüye sahip üretim bölgeleri olarak tanımlanmaktadır.
Bu girişimlerden OSB’ler, planlı kalkınma dönemi ile birlikte uygulanmaya başlamış ve sanayiye altyapı oluşturmayı amaçlamıştır. Sanayi gelişiminin ve bölgesel dengeli kalkınmanın sağlanması, kentleşme ve sanayileşme ilişkilerinin düzenlenerek oluşabilecek çevre sorunlarının giderilmesi, daha düşük maliyetli altyapı hizmetlerinden yararlanılması ve daha kolay ve ucuz üretim yapılması hedefini taşıyan OSB uygulamaları bugün 50 yıllık bir tecrübeye ulaşmıştır.
İller bazında değerlendirildiğinde; Artvin hariç tüm illerde bir veya birden fazla OSB’nin yer aldığı ve OSB’lerde yer alan firma yoğunlaşmalarının Marmara Bölgesi dışında Anadolu’ya da kaydığı (Çağlar ve Kurtsal, 2011) görülmektedir
(Harita 1). Harita 1: Türkiye’de OSB’lerdeki toplam firma sayıları (2008) (Yıldırım, 2008) Gelişmekte olan ülkelerdeki kısıtlı sermaye birikiminin; üretim artışından, teknolojik yenilikleri gerçekleştirmeye, uygun koşullarda arsa ve fabrika temininden, üretim maliyetini karşılamaya kadar pek çok amaç için kullanılması, sanayi gelişiminin sağlanmasında zorluklar yaratmaktadır.
OSB’lerin mekânsal yerleşim için gerekli altyapı ve üstyapı hizmetlerini topluca sağlaması bu zorlukları aşmaya önemli katkı sağlamaktadır (DPT, 2007). Bununla birlikte, sanayi işletmelerinin mekansal bir araya gelişleri ile dışsal ekonomiler yaratılmakta (Varol, 2011); bu dışsallıklar çoğunlukla bir arada bulunan firmalar arasında yeni üretim teknikleri, pazar koşulları, teknolojik gelişmeler, personel eğitimi ve benzeri konularda bilgi ve tecrübelerin karşılıklı olarak değişimini kapsamaktadır.
Ortak altyapı hizmetlerinden, arıtma tesislerine, personel eğitim merkezlerinden, finansal ve sosyal hizmetlere kadar pek çok hizmet ve olanağın sunulması firmaların üretim maliyetlerini azaltmaktadır. Türkiye’deki OSB’lerde mekânsal birliktelik ile oluşan dışsallıkların; işletmelerin türlerine göre iki farklı biçimde oluşturulması amaçlanmıştır: farklı sektörlerde faaliyet gösteren iş kollarının bulunduğu karma OSB’ler, aynı sektör grubunda ve bu sektör grubuna dahil alt sektörlerde faaliyet gösteren tesislerin yer aldığı ihtisas OSB’ler.
Özellikle ihtisas OSB’lerin oluşturulması, küme politikası ile bağlantılı olarak yerelleşme ekonomilerinin yaratılmasına önemli katkı sağlamaktadır. Harita 2’de iller bazında OSB’lerin uzamanlaştığı sektörler yer almaktadır 50 yıllık deneyim çerçevesinde iyi bir yatırım ortamı sunma, yığılma ekonomilerinin yarattığı dışsallıklardan yararlanma, sanayinin Anadolu’daki kentlere desantralizasyonunu destekleme gibi yaşanan olumlu gelişmeler yanında, OSB’lerin mekânsal yer seçimi ile arz-talep dengelerinin oluşturulması konusunda bazı sıkıntılar da yaşandığı görülmektedir. Yer seçimi ile bağlantılı olarak; OSB’lerin kentlerin mekansal gelişiminde en önemli yasal uygulama olan 3194 Sayılı İmar Kanunu’nun istisnalar kapsamına girdiği ve OSB’lere yönelik imar planlarının 4562 Sayılı OSB Kanunu ve Uygulama Yönetmeliği çerçevesinde belirlendiği görülmektedir.
4562 Sayılı Kanunu’nda OSB’lerin; Bakanlığın koordinasyonunda ilgili kurum ve kuruluşların temsilcilerinden oluşan Yer Seçimi Komisyonu’nun yerinde yaptığı inceleme ve varsa 1/25000 ölçekli çevre düzeni planlarını dikkate alarak oybirliği ile yer seçtiği ve Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın onayı ile kurulduğu ifade edilmektedir. Buna göre OSB sınırları içerisinde yapılacak mevzii imar ve parselasyon planları ve değişiklikler OSB tarafından yönetmeliğe uygun olarak hazırlanıp Bakanlığın onayına sunularak İl İdare Kurulu kararı ile yürürlüğe girmekte ve onaylı OSB imar planları, ilgili kurumlara bilgi için gönderilmektedir.
OSB yer seçim kararının, çoğu zaman Hazine veya kamu kurum ve kuruluşlarına ait arazilerden yapılması ve yerseçimi kararının, bölgenin çevre düzeni planı yoksa, yürürlükteki nazım imar planlarından bağımsız olarak verilmesi, planlı kentsel gelişmenin sağlanmasında önemli rol oynayan imar planları ile OSB yerseçim kararları arasında bütünlük kurulmasını engellemekte ve OSB’lerin kentle olan ilişkilerini güçleştirebilmektedir. Yarattıkları istihdam olanakları ile önemli bir çekim gücü oluşturan OSB’ler, kentin gelişim yönünün belirlenmesinde ve kentlerin arazi kullanım desenlerinin oluşturulmasında önemli araçlardır.
Kentlerin gelişmesi ve arazi kullanma ihtiyacının imar planları ile belirlendiği göz önünde bulundurulduğunda; klasik ama ülkemizde erişilebilirlik açısından hala büyük önem taşıyan ev-iş uzaklığı eğilimleri, işgücü projeksiyonları, üniversite-sanayi bağlantıları, bölgesel araştırma kararları ve kentle ilişkisi gibi daha üst ölçekli bilimsel araştırmalara dayanmadan kentlerden soyutlanmış biçimde verilen OSB yer seçim kararlarıyla, hem kısıtlı sermaye birikimi, hem de kıt olan arazi kaynaklarının etkin biçimde kullanılması engellenebilmektedir.
Böylesine bir durum yer seçim kararının sadece arazi mülkiyeti, büyüklüğü, çevresel değerleri ve sanayicilerin değişik büyüklükteki parsel taleplerini karşılamanın ötesinde, OSB’lerin kentle ve kentlilerle bağlantılı yeni yaşam alanları olarak kurgulanmasını gerekli kılmaktadır. Diğer yandan arz-talep ilişkileri açısından incelendiğinde; özel yatırımların teşvikini sağlamak adına, gelişmiş bölgelerde gereğinden fazla alanın üretime açılması veya sınırlı sermaye birikimine sahip, yerel girişimciliğin zayıf olduğu gelişmekte olan bölgelerde büyük altyapı yatırımlarının yapılması firmaların üretime geçmesi için yeterli olmamaktadır.
Bu saptama,Türkiye genelinde OSB’lerde toplam üretime geçme oranının sunulduğu Harita 3’te açıkça ortaya konulmaktadır. Bu soruna bir anlamda çözüm üretmek adına, 29.03.2011 tarihinde kabul edilerek yürürlüğe giren Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair 6215 Sayılı Kanun da, il ve ilçelerin sosyoekonomik durumları dikkate alınarak OSB’lerdeki parsellerin tamamen veya kısmen bedelsiz tahsislerinin Bakanlar Kurulu kararı ile belirlenebilmesine olanak tanımıştır. OSB’lerin 50 yıllık deneyiminde öğrenme sürecinin halen devam ettiğini ortaya koymaktadır.
Artık tek başına OSB’ler değil, sanayi ve teknoloji altyapısını bir arada sunan Teknoloji Geliştirme Bölgeleri, Serbest Bölgeler, pek çok ilde ve bölgede sürdürülen küme çalışmaları gibi girişimler; sanayinin geliştirilmesi, farklı boyutlarıyla ele alınması ve sosyoekonomik ve mekansal ilişkilerinin değişik içeriklerle kurgulanması konusunda ayrı ve yeni deneyimler sunmaktadır.
Türkiye’nin ekonomik yapısının coğrafi olarak çeşitlilik göstermesi ve bölgeleri arasında gelişmişlik farklarının bulunması; her ilin ve bölgenin üretim kapasitesini arttırmasında, belirleyeceği ekonomik öncelikler ve bu doğrultuda geliştireceği farklı projelerle mümkün olacaktır.
KAYNAKÇA
• Çağlar, E. ve Kurtsal, Y. (2011) “Bölgesel Sanayi Politikası Aracı Olarak Özel Ekonomik Bölgeler: Türkiye‘de Organize Sanayi Bölgelerinin Etkileri ve Yetkileri” 5. Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu, TEPAV Yayınları, Ankara.
• DPT (2007) 9. Kalkınma Planı Sanayi Politikaları ÖİK Raporu, Ankara.
• Varol, Ç. (2011) “Türkiye’deki Sanayi Üretiminin Mekansal Organizasyonunda Yasal Düzenlemeler” Yasal ve Yönetsel Boyutlarıyla Planlama Prof. Dr. Feral Eke’ye Armağan, Gazi Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, T.C. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı TAU Yayınları, Ankara, 145-161.
• Yıldırım, K. (2008) Türkiye’deki OSB’lerin Tarihsel Gelişim Süreci İçerisinde Fiziksel ve Ekonomik Özellikleri” Gazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, ŞBP 482 Bitirme Ödevi Raporu.
