Blog / Sosyal Sorumluluk Nedir?
Sosyal Sorumluluk Nedir?
SOSYAL DENETİM KAVRAMINA GENEL BİR YAKLAŞIM DEĞERLENDİRME
Yrd.Doç.Dr.Tahir AKGEMCİ*, Yrd.Doç.Dr.Adnan ÇELİK**, Arş.Gör.Dr.Şevki ÖZGENER***
1. Giriş
İşletmelerin sosyal sorumluluk konusunda artan endişeleri modern işletme yönetiminin odak noktası haline gelmiştir. Katılım, yerinden yönetim ve işbirliği küreselleşen dünyada giderek artan oranda önem kazandığından; işletmeler çevrelerindeki grupları, faaliyetlerinin ekonomik ve sosyal sonuçları hakkında bilgilendirme gereksinimi duymaktadır.
İşletmelerin çıkar gruplarını bilgilendirmek için yararlandıkları çeşitli kurumsallaşmış sosyal sorumluluk yöntemleri vardır. Günümüzde yaygın olarak kullanılan bu yöntemlerden birisi de; “sosyal denetim” dir. Sosyal denetim, çevresel değişime tepkide bulunması, sosyal sorunlara çözüm getirmesi ve toplumun refahına katkıda bulunması bakımından işletmenin duyarlılığını ölçmeyi amaçladığından giderek artan oranda ilgi çekmekte ve uygulama alanı bulmaktadır.
Bu çalışma esas olarak sosyal denetim kavramını çeşitli yönleriyle ele alarak değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, sosyal denetimin tanımı ve niteliği, sosyal denetimin amaçları, sosyal denetimin kapsamı ve karşılaşılan güçlükler, sosyal denetim döngüsü ve sosyal denetim türleri ele alınmıştır.
2. Sosyal Denetim Kavramı
2.1. Sosyal Denetim İle İlgili Temel Kavramlar
Sosyal denetim kavramı ile yakından ilgili temel kavramlar arasında sosyal sorumluluk ve iş etiği önemli bir yer tutmaktadır.
Sosyal sorumluluk, “işletme sahip, ortak ve/veya yöneticilerinin toplumun değer yargılarına göre hareket ederek işletmelerini yönetmesi” olarak ifade edilirken; iş etiği, “işletmede çalışan herkesin tutum, karar ve davranışlarının doğru veya yanlış olduğunu” ortaya koymaktadır DİKEN, 1997: 479-480.
Sosyal sorumluluk, aslında bir sosyal anlaşma ve uzlaşmaya girişimi ifade ederek; “bir işletmenin ekonomik ve yasal koşullara, iş ahlakına, işletme içi ve çevresindeki kişi ve kurumların beklentilerine uygun bir çalışma stratejisi ve politikası gütmesine” yönelik eylemleri kapsamaktadır EREN, 1997: 101-102.
İş etiği kapsamında, toplumca doğru kabul edilen veya genel kabul görmüş ilkeler ön plana çıkmaktadır. İçsel ve dışsal boyutta yer alan unsurlarca neyin iyi ya da neyin kötü olarak kabul görmesi, tıpkı bir etik yasa oluşturmakta ve günümüz işletme yönetimlerine sosyal denetim boyutu ile ilgili olarak yol gösterebilmektedir YURTSEVEN, 2000: 249-251.
İşletmelerin yerel, ulusal ve küresel boyutta yer alan çevre unsurları ile ilişkilerinde; farklı çıkar gruplarının beklentileri ile bunlara yaratılacak katkılar arasında bir denge hedeflenmesi ön plana çıkmıştır. Özellikle belirli bir gelişme ve bilinç düzeyine ulaşmış toplumların, sosyal sorumluluk bilincine sahip olmayan işletmeleri dışlamaları bu anlamda önemlidir ŞİMŞEK/ÇELİK, 1995: 30-33.
Sosyal sorumluluk ve yakından ilgili kavramların kapsamındaki işlevler, “sosyal denetimin kapsamı ve karşılaşılan güçlükler” başlığında ayrıntılı olarak sıralanmıştır.
2.2. Sosyal Denetimin Tanımı ve Niteliği
Günümüzde bilinçlenen ve sosyal sorunların acilliğini hisseden toplum, işletmelerin sosyal sorunlarla neden ilgilenmediklerini, sosyal sorumluluklarını neden yerine getirmediklerini sorgulamaya başlamıştır PETIT, 1967: 6.
Sosyal sorumluluğun önem kazanmasının bir sonucu olarak, bazı şirketler sosyal performanslarının kalitesini değerleme çabası içindedirler. Böylesi bir değerleme prosedürü çoğunlukla bir sosyal denetim olarak ifade edilir.
Sosyal denetim kavramı ilk olarak 1950’li yıllarda Howard R. Boven tarafından ortaya atılmıştır. 1970’li yılların başında işletmelerdeki sosyal denetimler, firmanın işbirliği olmaksızın müşteri dernekleri, sosyal denetim şirketleri ve kamu çıkarları için hareket eden kuruluşlar tarafından dışarıdan yapılmaktaydı. 1980’li yıllarda işletmeler, sosyal denetimi, hem içsel bir yönetim aracı olarak hem de sosyal bir organizasyon olarak kendilerini teşvik edecek bir araç olarak kullanmaya başlamışlardır. Son zamanlarda işletmelerin bu konuyla ciddi bir şekilde ilgilendikleri ve sosyal açıdan kendilerini sorgulamaya başladıkları görülmektedir KOONTZ/WEIHRICH, 1988: 611.
Sosyal denetim ile ilgili olarak aşağıdaki tanımlar sıralanabilir:
¦ Sosyal denetim; bir örgütün performansını ekonomik yönden ziyade sosyal yönden değerlendiren sistematik bir incelemedir.
¦ Sosyal denetim; hedefle ilişkili olarak bir organizasyonun ahlaki davranış ölçüleri geliştirmesi ve faaliyetlerinin sosyal etkilerini tanımlaması, gözlemlemesi ve raporlaması sürecidir.
¦ Sosyal denetim; belirli sosyal grupları içine alan toplumun refahı üzerinde bir örgütün faaliyetlerinin etkisini analiz etme, değerleme ve ölçmeye yönelik sistematik bir girişimdir. Başka bir ifadeyle, sosyal denetim; organizasyonun sosyal sorumluluk alanındaki performansını sistematik bir biçimde değerleme ve raporlamadır MINER vd., 1985: 453.
¦ Berkowitz’ e göre, sosyal denetim; sosyal olarak sorumlu fikirleri eyleme dönüştürmek ve sosyal sorumluluk alanında işletmenin hedefleri, stratejileri ve performansını sistematik olarak değerlemek ve ölçmek için dikkatli bir şekilde hazırlanan planlar ve programların izlenmesi sürecini kapsar BERKOWITZ, 1992: 104.
¦ Sosyal denetim; bir işletmenin sosyal duyarlılığının ölçümlenmesidir BOONE/KURTIZ, 1992: 82.
¦ Sosyal denetim; toplumun beklentilerine uygun olarak eyleme geçmeleri için kişiler, alt gruplar ve grupları etkileyen güçler ve süreçlerle ilgili olmaktadır LAUFER/ROBERTSON, 1997: 29-48.
Sosyal denetimin arkasındaki gereksinimler, öncelikler, yaklaşımlar ve yöntemler önemli ölçüde farklılık göstermektedir DESCARDINGS/McCALL, 1990: 13. İş dünyasında bir organizasyon açısından hem içsel hem de dışsal sosyal maliyetler ve kazançları belirlemek için mevcut işletme uygulamalarını gözleme yeteneğini geliştirmek hayati önem arz eder. Sosyal denetim ve raporlama bu yeteneği geliştirmenin önemli yolları olarak işlev gördüğünden her geçen gün dikkat çekici bir biçimde uygulama alanı bulmaktadır.
Toplumsal sınıflar arasında her geçen gün artan gelir dengesizliği, istihdamdaki güvensizlik, iletişim konusundaki işletme kararlarının etkisinin göz ardı edilmesi, kâr ve maliyetlerin ürün ve hizmet standartlarını saptamada hakim faktörler olduğuna dair endişelerin artması, birçok girişimin aşırı düzenlemeleri terk ederek yöneticilerine daha fazla bağımsızlık ve etkileme şansı tanımak istemesi, şirket yönetimi ve sorumluluğu konusundaki endişelerin artması, işletmelerin kendilerini çıkar gruplarına karşı sosyal yönden daha fazla sorumlu hissettiği bir ekonomik anlayışın giderek yaygınlaşması ve toplumun işletmelerin faaliyetleri hakkında daha fazla bilgi talep etmesi gibi pek çok sebep, sosyal denetimi gerekli kılmaktadır SPEAR, 1997: 1.
Sosyal denetim, “yasallık” ve “kamu sorumluluğu” ilkelerini esas almaktadır. Sosyal denetimi uygulamada benimseyen bir işletme, topluma karşı duyarlı bir işletmedir. Faaliyetlerinin olumsuz etkilerine karşı gönüllü olarak önlem alır ve sosyal denetim raporu hazırlar. Bu işletmeler tepkisel ve onarıcı davranıştan ziyade öngörücü ve önleyici bir davranış sergiler. Sosyal sorunlara dönük çabaları tüm çıkar gruplarınca desteklenmektedir. Bu bakış açısı tanıtım, toplumsal katılım ve sosyal sorunların çözümünü teşvik etmek açısından son derece önemlidir.
3. Sosyal Denetimin Amaçları
Yöneticilerin, sosyal sorumluluk konusundaki girişimlerinin, işletme ve toplum üzerinde olumlu veya olumsuz bir etkiye sahip olup-olmadığını bilmeleri işletmenin geleceği açısından önemlidir. Sosyal denetim, yöneticilere bu konudaki çabalarını değerleme ve geliştirme imkanı tanımaktadır. Ayrıca, sosyal denetim sayesinde toplum ve uzmanlar işletmelerin sosyal sorumluluk politikalarını değerlendirmekte ve işletmenin faaliyetlerinin ulusal standartlara uygun olup olmadığını denetlemektedir SPEAR, 1997: 3.
Sosyal denetim sayesinde, organizasyon, üyelerinin ekonomik ve sosyal kazançlarını artırmak için üyeler arasında topluluk duyusu ve eşitlikçi veya işbirliğine yönelik davranışları teşvik eder. Gözle görülebilir net ekonomik kazançlar sağlamazsa bile, geleneksel değerlerin analizinden farklı olarak çok boyutlu hedefleri kapsayan bir değerlemeyi amaçlamaktadır.
Sosyal denetimin hizmet ettiği temel amaçlar aşağıdaki gibi sıralanabilir LABAT/ANDERSON, 1997: 4; SPEAR, 1997: 3:
1. Organizasyonun sosyal performansını ve etik etkilerini gözlemek.
2. Sosyal performansı iyileştirmek için örgütsel öğrenmeyi kolaylaştırmak.
3. Sosyal olarak sorumlu bir biçimde yönetim stratejisini şekillendirmek.
4. Toplum, kamu ve diğer organizasyonları kaynaklar hakkında bilgilendirmek.
5. Organizasyonun üyeleri ve genel toplumu örgütsel faaliyetlerin etkileri ve kamu çıkarları için işletme uygulamalarıyla ilgili sınırlamalar hakkında bilgilendirmek.
6. Organizasyonel değerler ile farklı çıkar gruplarıyla ilgili yöntem ve ölçülerin etkili bir şekilde kıyaslanmasını sağlamak.
7. Sosyal sorunların çözümü konusunda organizasyonların yaptıkları katkılar ve gösterdikleri çabalar hakkında ilgili çıkar grupları ve kamuoyunu bilgilendirmek.
4. Sosyal Denetimin Kapsamı ve Karşılaşılan Güçlükler
Sosyal denetimin neleri kapsayacağı hususunda farklı görüşler mevcuttur BOONE/KURTIZ, 1992: 82. Sosyal denetimin kapsamı her geçen gün gelişmekte ve uygulamada önemli ölçüde farklılıklar göstermektedir.
Sosyal denetimin kapsadığı alanlar genel olarak aşağıdaki gibi sıralanabilir PLUNKETT/ATTNER, 1997: 701; SPEAR, 1997: 1-5:
? Toplumun genel sağlığı,
? Sosyal ve topluluk geliştirme programları,
? Topluluk ilişkileri,
? İşgörenler, müşteriler, hissedarlar ve hükümetlerle ilişkiler,
? Kalite mal ve hizmet, reklamcılıkta doğru uygulamalar,
? İşgören eğitimi ve kariyer geliştirmeye yönelik araçlar,
? Çevre kirliliğinin kontrolü,
? İşgören güvenliği ve sağlığı,
? Çeşitli sosyal yardım ve katkılar,
? Yerel toplulukların faaliyetlerini desteklemek,
? Korunması gereken grupların istihdamı,
? Politik katkılar,
? Yeni teknolojik gelişmelerin muhtemel sosyal etkileri.
Sosyal denetimin raporlanmasında, “zaman sınırlamaları, süreci tekrarlama ve iyileştirme konusundaki beceriksizlik, denetimin dışsal geçerlilikten yoksun olması, sosyal performansın ne olduğu konusundaki yorumların farklılık göstermesi, çok aşırı geleneksel akıl, yeni yaklaşımlara kapalı olma, aşırı genelleme, yetersiz performansı rasyonelleştirme, bilginin hangi alanlarda ve hangi yöntemlerle toplanacağı konusundaki belirsizlik” gibi pek çok sorun sosyal denetimin tam olarak benimsenmesini engellemektedir.
Aşağıdaki sorular sosyal sorumluluğu doğru olarak raporlamadaki güçlüğe işaret etmektedir HODGETTS/KURATKO, 1991: 676:
1. Sosyal sorumluluk alanları ölçülebilecek mi?
2. Veriler nasıl toplanacak ve analiz edilecek?
3. Ölçümlerde hangi kriterler kullanılacak?
4. Ölçümler nasıl sonuçlandırılacak?
5. Sosyal sorumluluğun farklı biçimlerinin nispi değerini kim kararlaştıracak?
Bu nedenle, bir sosyal denetimi planlamak ve uygulamak için örgütün yöntem ve kriterlerini dikkatle saptaması gerekir. Sosyal denetim sonuçları itibariyle değerlendirildiğinde, sonuçlar biraz soyut olabilir veya sonuçları ölçmek güç olabilir. En titiz sosyal denetim bile finansal denetimin kesinliğinden yoksundur. Finansal denetimlerin kesinliğinden yoksun olmalarına rağmen, sosyal denetimler sosyal performansı gözlemlemek isteyen yöneticiler için bilgi sağlama işlevi görebilir. Belli bir organizasyonun karşılaştığı önemli sosyal sorunları saptayabilir, performans ölçülerini geliştirebilir ve böylece şirket performansını değerlendirebilir LONGENECKER/ PRINGLE, 1981: 85.
5. Sosyal Denetim Döngüsü
Sosyal denetimin, standart bir formatı yoktur. Bugün pek çok organizasyon, hem işletme içi hem de dışarıdaki grupları, kendi çabalarını desteklemeleri için faaliyetlerinin sonuçları hakkında bilgilendirmek için çeşitli sosyal denetim yöntemlerinden yararlanmaktadır.
Bir sosyal denetimin başarılı olmasında, açıklık ve sistematik düşüncenin ilke olarak benimsenmesi önemlidir. Sosyal denetimin etkin bir şekilde işlevlerini yerine getirebilmesi için faaliyet alanı, amacı ve çıkar gruplarının katılım düzeyinin belirlenmesi gerekir. Her bir çıkar grubunun hedefleri ve ölçüleri dikkate alınmalıdır. Sosyal denetim raporları ilgili çıkar gruplarına müşteriler, işgörenler, hissedarlar, diğer içsel ve dışsal çevre iletilmelidir SPEAR, 1997: 4.
Yönetim başarılı programları sürdürmeli, ancak çok az başarılı programları terk etmede direniş göstermemelidir. Bu tutum, daha etkin programların kurumsallaşmasını sağlayacaktır PLUNKETT/ATTNER, 1997: 701. Özellikle, sosyal denetim ile ilgili örgütsel yaklaşımı belirlerken en kullanışlı adımlar aşağıdaki gibi sıralanabilir BERKOWITZ, 1992: 104; HODGETTS/KURATKO, 1991: 676:
1.Bir işletmenin sosyal beklentileri karşılaması ve sosyal sorumluluk çabalarıyla meşgul olması için temel felsefesinin ve misyonun belirlenmesi.
2.Sosyal sorumluluk hedefleri ve programlarının işletmenin misyonuyla tutarlı bir biçimde belirlenmesi.
3.Üstleneceğimiz programlar ve faaliyetlere yönelik örgütsel hedefler ve önceliklerin belirlenmesi.
4.Sosyal sorumluluk hedeflerini başarmak için gerekli kaynakların tip ve miktarının belirlenmesi.
5.Üstlendiğimiz sosyal sorumluluk programları ve faaliyetlerinin değerlendirilmesi ve gelecekle ilgili olanların tayin edilmesi.
Sosyal denetim bir süreçtir. Yöneticilerin sosyal sorunlar üzerinde yüksek düzeyde yönetsel etkinliğe sahip olabilmesi için sorunları yaşam döngüsü içinde ele almaları gerekir. Sosyal denetim döngüsü, işletmeden işletmeye farklılık göstermektedir. Ancak çoğu kez sosyal denetim döngüsü Şekil.1’de görüldüğü gibi beş aşamadan oluşur SEYFANG, 1997: 5-7.
