BARTER SİSTEMLERİ
Genel Tanımlar:
Barter İngilizce “TAKAS ”kelimesinin karşılığı olup, günümüzde internet ve network sistemleri üzerinden yapılan, “Çoklu mal/hizmet takas borsasını” ifade etmektedir. Gelişmiş ülkelerde 40 yıldır uygulanmakta olan bu sistemin ülkemize girişi ancak 10 yıl olmuştur. Yurt içi ve yurt dışı pazarların yapısal olarak değişmesi ile özellikle pazarlama ve finansman konusunda ek kaynaklara ve yeni yöntemlere ihtiyaç duyan firmaların, ortak bir havuz oluşturarak pazarlama, satın alma ve finansman konularında faydalandıkları organize bir ticari örgütlenmedir. Firmalara, asıl üretim değerlerini ve stok ürünlerini, daha gerekli olan faaliyet girdilerine çevirme imkânını sunmaktadır. Firmaların mevcut nakit satışlarına hiç dokunmadan; asıl kapasite ile üretim artışının gerçekleşmesi ve bu üretim artışı ile çeşitli ürünlerin satın alınması esasına dayanmaktadır. Barter sistemi de ekonomik gücünü, firmaların bu atıl kapasitesinden ve stok ürünlerinden sağlar.
Sistemin Çalışmasında Üç Taraf Mevcuttur:
a) Satıcı Firma
Ürününü sistemde satan firmadır. Sistemden alacaklı pozisyondadır. Alacağı barter sistemi tarafından, mal karşılığında tahsilat yapması kaydıyla teminat altına alınmıştır.
b) Alıcı Firma
Satın aldığı ürünün bedeli mukabilinde, ürettiği başka bir ürün ile sisteme belirlenen süre zarfında ürün satışı yapmayı ya da bu süre sonunda nakit para ile borcunu ödemeyi taahhüt eden firmadır.
c) Barter Şirketi
Sistemin sağlıklı işlemesini temin eden, kayıtları tutan ve taraflara sistem imkanlarını sistem adına vekaleten sağlayan, firmaların elindeki imkanların optimum şekilde kullanılmasını organize eden, kurumdur.
Barter Sisteminin Kullanımı Ve Faydaları:
Sistem her üç tarafa da fayda sağlamaktadır. Ülkemizde faaliyet gösteren üç barter firması ufak farklılıklarla beraber, yaklaşık aynı koşullarla faaliyet göstermektedirler. Bu sistemin, optimize olmuş ve ülke koşullarına adapte edilmiş olmasından kaynaklanır.
Satıcı Firma Açısından Faydası
Firmanın barter sisteminden maksimum faydayı sağlaması için normal ticari faaliyetine aynen devam etmesi şarttır. Barter da yapacağı satışın atıl ya da stok bir değer ile yapılması durumunda firmaya faydası vardır. Sistem içindeki faaliyetleri artıkça yaptığı ticaretin boyutlarını geliştirebilir. “Sistem içinde yapılan satış “ , sistem tarafından tüm üyelerce kabul edilen bir maddi değer ölçüsüne “Barter para birimine (BPB) “ çevrilir. Barter Para Birimi (BPB) genel olarak değer değişimi çok az olan bir döviz cinsine bağlıdır ($ ,ECU, DM, vs) Kayıtlarda bu şekilde belirlenir. Barter sistemi içinde yapılan satış “firmanın piyasada yaptığı ürün satışının üzerine eklenen yeni bir satıştır. Böylece firma, normal ticari faaliyetinin üzerinde yeni bir satış gerçekleştirerek, ek bir kazanç sağlamıştır. Faaliyet giderlerini piyasa koşullarında yaptığı satışı ile karşılayan firma, bu ürünlerin satışında gerçek gider olarak sadece hammadde giderlerini yüklenmiştir. Net kar marjı çok daha yüksek olan bu ürünlerin satışı ile de, genel üretiminde kullandığı ve genel giderlerini bir kısmını oluşturan ürün kalemlerini satın alır. Bir bakıma bu fazla ürün ile ihtiyaç duyduğu ürünleri takas etmiş ve bu ürünlerin alımı için zaten harcayacağı nakit parayı da tasarruf etmiş olur. Sonuç olarak net kar da artış sağlar.
Alıcı Firma Açısından Faydası
Ürünü alıp faydalanan firmanın borcunu ödemesi için önünde iki imkan mevcuttur: Ya borcunu belirlenen süre içinde malını/hizmetini, yine sistem içinden bir firmaya, satarak ödeyecektir; ya da borcunu bu süre (genelde dokuz ay ) sonunda belirlenmiş barter para birimi ( genelde bir dövizin merkez bankası efektif satış kuru ) üzerinden nakit olarak öder. Borcunu malı ile ödeyen firma hem ekstra olarak bir satış yapmıştır, hem de bununla gider kalemlerinin bir kısmını tedarik etmiş olur ki; alternatif maliyetli yatırımlarına ve daha geri sırada bekleyen gider kalemlerine daha fazla kaynak ayırmıştır. Satıştaki daha yüksek kar marjı ile finansman maliyetini de azaltmış olur.( İktisadi olarak firmanın üretim artışı ile marjinal maliyetinin, işba noktasına kadar sürdürmesi öngörülmektedir. Oysa pratikte, firmaların atıl kapasiteleri vardır ve satış yapamamaktadırlar çünkü alıcı ile ilgili çeşitli sorunları vardır. Bu nedenle satabildikleri ve bir miktarda kabul edilebilir stok oranında üretim yapmaktadırlar. Diğer yandan firmanın genel faaliyet giderlerinin tümü, bu satılabilen ürün üzerinden sağlanmaktadır. Atıl kapasitenin genel faaliyet giderleri de, bu satış yapılan ürün fiyatı içindedir.) Borcunu nakit olarak barter para birimi üzerinden ödeyen firma ise; bu süre zarfında hem malı hem de bu ürüne ödeyeceği nakdi alternatif yatırım alanlarında kullanmış olur. Vadesinde ödenen borçtan ayrıca bir komisyon ya da vade farkı alınmaz. Bu “döviz bazlı ayni kredi “olarak ta değerlendirilebilir.
Barter Firması Açısından Faydası
Temel olarak barter şirketi, gücünü firmaların atıl kapasite ve stoklarından sağlayan bir kaydi para üretmiştir. Üye firmalar, atıl kapasite ve stok ürünlerle ilgili ticari faaliyetlerinde bu parayı kullanmaktadır. Firmaların bu parayı kullanmayı tercih etmesi içinde, piyasa da mevcut olmayan bazı özel imkânlar üye firmalara sağlanmıştır. Firmalara barter sistemi içinde güvenli bir ticaret imkânı sağlayan barter şirketi, hizmetinin karşılığında bir finansman kurumu olarak “komisyon ”alır. (Komisyonlar ürün satın alan firmadan nakit, satışı yapan firmadan barter ile alınır) Firmaların sisteme dâhil olurken ödedikleri veya borçlandıkları “yıllık üyelik aidatı”, cüzi bir miktar oluşu nedeniyle esas gelirde payı azdır. Barter şirketi, kendi ihtiyaçlarını sistemden karşılayarak hizmet alacağının bir kısmını tahsil eder. Ayrıca yürüttüğü çeşitli projeleri ve yatırımları içinde sistemden ürün alır ya da üye firmaları projeleri içinde (fason, taşeron firma olarak ) kullanır. Böylece bu faaliyetlerinde kullanacağı nakit finansmanın bir kısmını da, alternatif yatırımlara yönlendirmek üzere tasarruf etmiş olur. Barter şirketi sistemden kullandığı kredi ile kendi limitlerini aşmış ise, sisteme ürün girişi sağlayarak bunu dengeler. (Sistemden ürün alarak tasarruf ettiği nakit paranın bir kısmı ile aştığı limiti dengelemek üzere, sistemden alacaklı olan kimi üyelerin talep etmiş olduğu çeşitli ürünleri piyasadan toptan fiyatıyla alır. Bu ürünleri barter sistemi içinde piyasa rayiç bedeli üzerinden barter ile alacaklı firmalara satar. Toptan fiyat ile perakende fiyat arasındaki kar farkı da barter şirketinin ticari bir geliridir.
Sistemin Çalıştırılması:
a ) Barter sistemin de yer alan firmalar; satın almak ve satmak istedikleri ürünlerin satıcısına ve alıcısına, barter şirketinin sunduğu imkânlar dâhilinde ulaşırlar.
Bu işlemler şu şekillerden biri ile olur:
I ) Satış amacıyla daha önceden bildirilmiş ürünler ile alım yapmak isteyen firmaların bilgileri barter merkezinde toplanır ve karşılaştırılır, firmalara karşı firma bilgisi ulaştırılır.
II ) Barter şirketinin yayınlamış olduğu neşriyattan arz edilen ürünler ile ilgili bilgileri alıp, direkt kendileri ulaşırlar.(Web sayfası,broşür,dergi,vs)
III ) Barter firmasının görevli elemanları vasıtasıyla, sistemde mevcut olmayan ürünlere, ilgili firmanın katılımı ile ulaşırlar.
IV ) Firma satın almak istediği ürünü, arter merkezine bildirir. Merkez, şayet sistemde ise; ilgili firmaların yetkili-telefon-arz edilen ürünle ilgili bilgileri firmaya ulaştırır.
V ) Eğer sistemde olmayan bir ürün talep ediliyor ise; merkez sistem danışmanlarına (brokerler),firmanın talebiyle ilgili firmalara iletir. Danışmanlar, kendi bölgelerinden uygun firmayı bulup. Sisteme davet etmek için gerekli faaliyetleri gösterirler.
b ) Sistem dengesinin bozulmaması ve bazı ürünlerin arz/taleplerinde yığılma olmaması için, sadece talebe cevap verecek firma-firmalar sisteme katılır. Diğer katılımda bulunmak isteyen firmalar, potansiyel üye olarak değerlendirilir. Koşullar uygun olunca bilgi verilir ve sisteme davet edilirler.
c ) Sisteme borçlanan firmanın, satıcı firmayla olan nakit ilişkisi artık tamamlanmış olur. Satıcı firma ise alacağını sistemden- arz edilen diğer firma ürünlerinden alarak, tahsile gidecektir.
d ) Sistem içinde satış yapan firmanın alacağı barter sistemi içinde teminat altına alınır. Barter şirketince onaylanan satıştan sonra, alacaklı firma istediği ürünü bulduğu ya da istediği anda sistemden başka bir ürün alarak alacağını tahsil edebilir. Alacaklı firma sistemden alacağını sadece başka bir firmanın ürününü alarak tahsil edebilir. Nakit bir tahsilat söz konusu değildir. Bu aynı zamanda diğer üyelerinde satış yapabileceği, alacaklı firma sağlar.
e ) Bir firmanın sistemden ürün almasında iki durum söz konusudur. Ya firma daha önce yapmış olduğu bir satışın karşılığında ürün alıyordur yani alacağını tahsil ediyordur. Ya da sisteme kabul edilen bir teminat göstererek sistemden ürün alıyordur yani “ ayni “ bir kredi kullanıyordur. Sistemden kredi kullanan firmaya, bu borcunu belirlenmiş bir sürede ödemesi için iki seçenek birden sağlanmıştır. Ya kendisine yönlendirilen çeşitli barter üyesi firmalara ürün satışı yapacaktır. Ya da borcunu nakit olarak bu süre sonunda ödeyecektir. Bu sure zarfında yapılan satışlar, nakit borcundan düşülür ve kalan kısmı firmadan tahsil edilir. ( Amaç firmanın sisteme ürün satışı yapmasıdır. Bu nedenle firmanın kredi kullanmadan önce vermiş olduğu teminatın çözülmesi başvurulacak en son yoldur. )
f) Tüm barter üyesi firmalar, barter şirketince hazırlanan barter çeklerini, barter ticareti faaliyetleri sırasında kullanırlar. Barter çekinin iki kopyası vardır ve üç nüsha halinde 25’lik bir koçanda bulunurlar. Barter ile yapılan ticari işlemden sonra bu kopyalardan biri alıcı firma da, diğeri de satışı yapan firmada kalır. Asıl çek ise barter işlem merkezine ürünü satan firma tarafından ulaştırılır.
g) Barter çekinin üzerinde şu bilgiler bulunur.
1.Alıcı firma cari hesap no’su
2. Satıcı Firma cari hesap No’su
3.Barter çekinin numarası ve tarihi
4.İşlem bedeli (rakam ve yazı ile
5.Barter şirketin tarafından verilen işlem onayı için yetki kodu veya provizyonu no’su
h) Ürünün satışı ve koşullarında anlaşan üye firmalardan, ürünü satacak olan satıcı Firma, barter şirketinin işlem merkezini arar. Ürünü alacak olan, alıcı firmanın barter sistemindeki kredisi hakkında merkezden bilgi alır. Eğer ürünü almak isteyen firmanın cari hesabında işlem yapmaya yeterli miktarda kredisi var ise; barter merkezi bu işlemi onayladığını gösteren “yetki kodu”unu verir. Ürünü satan firmanın cari hesabına “alacak“, ürünü alan firmanın cari hesabına ise “ borç “olarak; işlem tarihi, miktarı, çek nosu ve provizyon kod’u ile işlenir.
i) Barter cari hesabında yeterli kredisi olmayan firmaların, sistemden alım yapması için onay verilmez. Eğer ürünü satan firma, barter işlem merkezi tarafından onay verilmediği halde ürününü satarsa, barter şirketi bu işlemden dolayı herhangi bir sorumluluk yüklenmez. Barter şirketi sadece ,” karşılık-yetki kod’u” verilmiş işlemleri barter sistemi kuralları dâhilinde “bir barter işlemi “olarak ve üyelik sözleşmesinde belirtildiği şekilde kabul eder.
k) Kredisi yeterli olmayan firmanın istedikleri ürünü almak için iki seçenekleri vardır; ya sistemde bu meblağ ’da bir ürün satmalıdırlar ya da kabul edilir düzeyde bir teminatı, barter şirketine vermelidiler.
l) Barter şirketinin görevlileri (danışmanları ve brokerları ) üye firmalara bu konularda devamlı olarak yol gösterici ve yardımcı olacak şekilde faaliyet gösterirler. Brokerlar sorumlu oldukları üye firmaları düzenli olarak ziyaret eder ve onların çeşitli ihtiyaçlarının sistemden sağlanması, sorunlarının çözülmesi için faaliyet gösterirler.
Sisteme Dâhil Olma Yukarıda belirttiğimiz üzere Barter sisteminde para yerine mal veya hizmet döner. Para ise sadece muhasebe kayıtlarında yerini alır. Asıl değiş-tokuş aracı mal veya hizmettir. Sistemin işleyişine göre üye, ihtiyacı olan mal veya hizmeti, sistemdeki bir başka üyeden nakitsiz temin eder. Bedelini ise satıcı işletmeye(üye) değil, sisteme borçlanır. Aynı şekilde, borcunu da üyeye değil, kendi ürettiği mal ve hizmeti sisteme satarak öder. Sistemin işleyiş süreci üyelik ile başlar. Sisteme üye olunurken, organizatöre (Barter Şirketi) belli bir üyelik aidatı ve KDV ödenir. Bunun yanında üyelik için Teminat(Tahvil veya hazine bonosu ya da Teminat mektubu veya Satım) verilir. Bu işlemlerden sonra organizatör üyeye bir cari hesap açar ve tüm işlemleri bu cari hesap üzerinden kaydedilir. Sürece dâhil olmanın en avantajlı yolu, teminat aşamasında, alımdan önce satım sunmaktır. Bu halde üye teminat sunma yükümlüğünden kurtulmaktadır. Üyelik işlemlerinden sonra bildirim süreci(Arz ve Talep Listeleri) işlemeye başlar. Hazırlanan arz ve talep listelerine göre üye alım-satım işlemlerini gerçekleştirir. Liste sunumu ile birlikte gerekli işlemlerin tamamlanması durumunda, Barter üyeye bir çek verir. Ancak burada bahsi geçen çek, hukukumuzda düzenlenen Kambiyo Evrakı niteliğini taşımaz. Adı geçen çek, yalnızca taraflar arasında işlemin yapıldığını kanıtlamak açısından kullanılan bir işlemdir. Nitekim üye, Barter’dan aldığı çeki ciro edemez.
Sistemin Hukuki Boyutu
Ticaret Hukuku Açısından
Barter Şirketi, alıcı ve satıcı firmaları karşı karşıya getirmekte ve bunların mal ve hizmet alışverişlerine bir nevi aracılık yapmaktadır. Bunun karşılığında ise, yılık üyelik bedeli+işlem bedeli komisyon almaktadır. Bu durumda organizatörün (Barter) yaptığı iş Ticari İşler Tellallığıdır.
Borçlar Hukuku Açısından
Barter Sözleşmesi, sistemimizde açıkça tanımlanmamıştır. Zira bu sözleşme içeriğinde Kefalet, Alacağın Temliki, Trampa ve Takası barındırmaktadır. Bu halde, Barter Sözleşmesi Borçlar yasasına göre “Akit Serbestîsine Dayanan” ATİPİK bir sözleşmedir.
Barter Türleri
Barter uygulamalarında genel anlamda üç farklı yöntem kullanılmaktadır. Bunlardan İlki, Barter Exchange (Perakende Barter) adı verilen yöntemdir. Bu yöntemde, belirli bir firmanın ağına bir broker tarafından verilen aracılık hizmetleri sayesinde üyelerin kendi aralarında mal ve hizmet değişimi yapması sağlanmaktadır. Bu sisteme büyük ölçekli Üreticiler, hizmet işletmeleri, perakende satış yapan işletmeler, bankalar ve serbest meslek Mensupları dâhil olmakta ve bu sistemi kullanmaktadır. Barter Exchange (Perakende Barter) sisteminin faydaları ise yeni satışlar ve yeni müşteriler sağlamak, alış gücünü yükseltmek, nakit tasarrufunu sağlamak ve alternatif finansman kredisi kazandırmak olarak özetlenmelidir. Barter uygulamaları hususunda göze çarpan ikinci yöntem ise Toptan Barter olarak adlandırılmaktadır. Bu yöntemde toptancı, üretici ve dağıtım firması olarak kategorize edilen firmalar, kendi mal ve hizmetlerini ticari faaliyetlerde bulundukları diğer organizasyonlarla takas etmektedirler. Belirtilen yöntem, daha çok nakit akışını sağlamak amacıyla kullanılmaktadır. Üretici, toptancı ve dağıtım işletmeleri, vurgulanan sistemi kullanarak stokunda bulunan malları eritmekte, stok devir hızlarını yükseltmektedir. Bilindiği üzere, stok devir hızının yükselmesi ise maliyetleri azaltmakta, nakit akışını hızlandırmaktadır. Malların eskimesi, modasının geçmesi, korunması ve saklanması gibi riskler ve gereklilikler de minimize edilmektedir. Üçüncü ve son olarak ise, barter türleri arasında yer alan Uluslararası Barter yönteminden bahsetmek doğru olacaktır. Uluslararası barter, iki şekilde gerçekleştirilmektedir. Bunlardan ilki Countrade olarak adlandırılır ve iki ülke arasında gözlemlenen mal takas işlemleridir. İhracat operasyonlarında genel anlamda yönetim ve ticari riskleri azaltmak amacıyla, finans ve yatırım çözümleri yaratmak için kullanılır. Countertrade, uluslararası ticaret anlaşması olarak da tanımlanmakta, barter anlaşmaları formatında yapılmaktadır. Countertrade haricinde ise, geri alım (buy-back), dengeleyici ticaret (endüstri offsets) ve üçlü ticaret (switch trading) anlaşmaları uygulamada ve pratik iş yaşamında yer almaktadır.
Barter Sisteminde Taraflar Ve Kullanılan Belgeler
Barter sisteminde iki taraf bulunmaktadır. Bunlardan birincisi barter firmasıdır ve sistemi örgütleyen, sistemin devam etmesini sağlayan kurum olarak bilinir. Barter firmasının en önemli işlevlerinden biri, sisteme dahil olan üyelerinin sistemden faydalanma şekil ve esaslarını belirlemesidir. Aynı zamanda barter firması, üyelerinin cari hesaplarını kaydeder, üyeler arası bilgi akışını temin eder ve iletişim sistemini yaratır. Ek olarak, mal ile hizmetlerin alıcı ve satıcı tarafları da barter firması tarafından karşılaştırılır ve kontrol edilir. Barter firmaları genel olarak, gerçekleştirdikleri işlem tutarları haddinden %2 - %5 arası komisyon bedeli elde ederler. Bunun yanında, yıllık veya aylık üyelik aidatını da üye kuruluşlardan tahsil ederler. Doğal olarak, barter sisteminde ikinci taraf da üye firmalardır ve bu işletmeler barter sistemine üye olmayı onaylayan, beyanlarını yazılı olarak barter firmasına ileten, sözleşmede yer alan hususları temin eden, barter firmasının tespit ettiğini yıllık üyelik ve diğer ücretleri ödemeyi kabul eden firmalardır. Üye firmalar, mal ve hizmet arz ya da taleplerini barter firmasına iletmekle yükümlüdürler. Barter firmaları da kendilerine gönderilen arz veya talebi, bilgi bankasına işlemeli ve girmelidirler. Sisteme üye olan her firmaya bir kullanıcı.
Barter Sisteminin Dezavantajları
Barter sisteminin günümüzün modern finans dünyasına getirmiş olduğu birçok avantaja karşın, bir takım dezavantajları da bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, sistem dâhilinde firmalara sunulan bazı malların stokta biriken düşük kapasiteli veya demode mallar olabilme ihtimalidir. Bunun haricinde, dışarıda farklı firmalardan mal veya hizmet temin edilirken tamamen firmaların tercihi ve önceliği esastır. Ancak barter sisteminde, ancak sisteme üye ve dâhil işletmelerle barter teklifi kabul edildiği takdirde ticari faaliyet gerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla, vurgulanan kısıt da ihtiyaç duyulan kalite ve fiyattaki malın ya da hizmetin serbestçe seçilme şansını ortadan kaldırmaktadır. Son olarak, barter sisteminde üyelik aidatları ve alım-satım işlemlerinde ödenen komisyon tutarları da ek maliyetler oluşturduğundan, barter sisteminin dezavantajları arasında gösterilmektedir.
